φαταλισμός

Ο όρος είναι ξενικής προέλευσης. Στα ελληνικά λέγεται μοιρολατρία. Φιλοσοφική θεωρία, σύμφωνα με την οποία τα γεγονότα της ζωής καθορίζονται από τη μοίρα, το πεπρωμένο, την αμετάκλητη υπερβατική αιτία. Πρόκειται για θεολογική αιτιοκρατία και διακρίνεται αυστηρά από την κυρίως ή επιστημονική αιτιοκρατία. Η έννοια του φ. πήρε διάφορες μορφές με το πέρασμα των χρόνων. Η εξέλιξη άλλωστε της έννοιας αυτής αντιστοιχεί στην εξέλιξη της ακριβώς αντίθετης έννοιας, δηλαδή της ιδέας της ελευθερίας. Σύμφωνα με τις θεωρίες της αρχαιότητας, τα γεγονότα ήταν εξαρτημένα από την ανάγκη ή τη μοίρα, αυτές τις μυστηριώδεις και κυρίαρχες δυνάμεις, στις οποίες υποτάσσονταν και οι ίδιοι οι θεοί. Την υποταγή αυτή στην πανίσχυρη μοίρα πρεσβεύουν οι Έλληνες τραγικοί και οι αρχαίοι φιλόσοφοι, κυρίως όμως οι στωικοί. Σύμφωνα με αυτούς, ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει τη ροή των γεγονότων· μοναδικός τρόπος να απελευθερωθεί από την τυραννική εξουσία της μοίρας είναι να παραδεχτεί τη δύναμή της. Έτσι ο άνθρωπος βρίσκεται στο δίλημμα αν θα πρέπει να αντισταθεί ή να υποκύψει στο πεπρωμένο. Με την επικράτηση του χριστιανισμού και της πίστης στη θεϊκή πρόνοια το πρόβλημα γίνεται δυσκολότερο, γιατί επιβάλλεται πια στον άνθρωπο να διατηρήσει την ελευθερία του στην εκλογή και στις αποφάσεις του, ελευθερία με την οποία αποκτά την ευθύνη των πράξεών του. Η χριστιανική άποψη προσπαθεί να συμφιλιώσει την ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας με την ιδέα της θεϊκής παντοδυναμίας. Στο πρόβλημα αυτό έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφορες λύσεις: Ο Πλωτίνος ισχυρίστηκε ότι ο Θεός προόρισε τον άνθρωπο να είναι ελεύθερος, ο Θωμάς ο Ακινάτης υποστήριξε ότι, εφόσον ο Θεός είναι αιώνιος και βλέπει τα πάντα, βλέπει και αυτό το μέλλον και επομένως τα γεγονότα που πρόκειται να συμβούν στα πλάσματά του, έστω και αν τα γεγονότα αποφασίζονται ελεύθερα από μας τους ίδιους, ενώ κατά τον Μαλεμπράντ ο Θεός προκαλεί τα εκάστοτε αποτελέσματα «επ’ ευκαιρία» των αποφάσεών μας. Είναι παραδεκτό όμως ότι θεωρίες του «προορισμού» θυσιάζουν αναγκαστικά την ελευθερία στη θεία πρόνοια. Μπροστά στην επιστημονική σκέψη ο φ. υποχωρεί στην επιστημονική αιτιοκρατία, η οποία υποδεικνύει την ανάγκη αναζήτησης και γνώσης της φυσικής αναγκαιότητας των φαινομένων ώστε να μπορεί να την κατανικήσει καλύτερα. Όταν όμως γίνει γνωστή η αναγκαιότητα, παύει να είναι μοιραία, μιας και όρος της ελευθερίας είναι η γνώση της αναγκαιότητας. Παύουν πια να υπάρχουν σαν απόλυτες έννοιες το απρόβλεπτο και το παράλογο και έτσι εξαφανίζεται η έννοια της τυφλής μοίρας.

* * *

ο, Ν

1. (φιλοσ.) αντίληψη και στάση η οποία αποδέχεται πως ό,τι συμβαίνει στον κόσμο είναι προκαθορισμένο, προδιαγεγραμμένο να συμβεί, αλλ. μοιρολατρία ή μοιροκρατία

2. γεν. παραίτηση από κάθε ενεργό προσπάθεια για την αλλαγή πορείας τών γεγονότων, παθητική εγκατάλειψη τών πάντων στη μοίρα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Μεταφορά στην Ελληνική ξεν. όρου, πρβλ. γαλλ. fatalisme < λατ. fatalis «μοιραίος» + κατάλ. -isme].